Tolga ERTEM

1. GİRİŞ

İnsanoğlu tarih sahnesinde yer almaya başladığı andan günümüz dünyasına kadar uzanan dönemde yapmış olduğu iktisadi faaliyetleri ile yer aldığı toplulukları sosyal, askeri ve siyasi yönden etkilemiştir. Ekonomik istikrarı sağlamak, ekonomik kalkınmayı ve büyümeyi gerçekleştirmek ve gelir ve servet dağılımını dengeye oturtmak gibi hedefleri olan maliye politikaları ile devletlerin en önemli gelir kaynaklarından birisi olan devletin kamu harcamalarının finansmanını karşılamak amacıyla kişi ve kurumlardan ödeme güçlerine göre karşılıksız, zorunlu ve kanunlara dayalı olarak aldığı ekonomik değerler olarak adlandırılan vergiler de bu etkileşimin en önde gelen araçları olarak kendini göstermiştir. Bu etkileşimden yola çıkarak tarih ve ekonomi değerlendirmeleri bağlamında da Magna Carta ile Sened-i İttifak’ın analiz edilerek değerlendirilmesi çalışmamızın özünü oluşturmaktadır.

2. MAGNA CARTA LİBERTATUM (BÜYÜK HÜRRİYET FERMANI)(1215)

Magna Carta Libertatum (Büyük Hürriyet Fermanı) 1215 yılında zamanın İngiltere Kralı Yurtsuz John tarafından imzalanmıştır. İngiltere Kralı’nın yetkilerinin ilk kez sınırlandırıldığı ve feodal beylere bazı haklar tanıyan Magna Carta, bir hukuki metin özelliği taşımaktadır ve bu metnin imzalanmasıyla birlikte anayasal bir düzene ve modern anlamda demokrasiye geçişe ilk kez yaklaşılan bir hukuki belge olduğu kabul edilmektedir.

İngiltere Kralı Yurtsuz John’u feodal beylerle bu metni imzalamaya iten şartlara bakacak olursak; ilk olarak Fransızlara karşı yürütülen savaşta daha önce Fransızlardan ele geçirdiği tüm varlıklarını ve Norman bölgesi topraklarını kaybetmesi, daha sonra Papa III. Innocent ile devamlı bir anlaşmazlık ve sürtüşme içinde olması ile bu süreçten güçsüz bir şekilde ayrılması, devamında iktisadi açıdan ülkenin olumsuz gidişatına bir çare bulamaması ve son olarak da feodal beylerin yönetimine karşı isyan etmelerini söyleyebiliriz.

Magna Carta dünya tarihi açısından birçok alanda ilk olma niteliği taşıyan bir hukuki metindir. Bir Kral ilk kez kendi isteği ile bazı haklarından vazgeçmiştir. Bu belge ile Kralın vergilendirme ile ilgili yetkileri tarihte ilk kez sınırlandırılmıştır.

Magna Carta her olaya ayrı ayrı açıklama getiren 63 maddeden oluşan kazuistik bir yaklaşımla hazırlanmıştır. Vatandaşların temel hak ve özgürlüklerini ele alması, adalet usulsüzlüklerinin önüne geçilmesi maddelerinin bulunması, vergiler ile ilgili sınırlandırmalar, ticari hayatın yürütülmesi kapsamında yaptırımların uygulanması ve denetleme mekanizmalarının belirlenmesi gibi konuların düzenlenmiş olması Magna Carta’yı insanlık tarihi açısından insan hakları konusunda modern anlamda merdivenin ilk basamağına koymaktadır.

Magna Carta’nın düzenlenen maddelerine baktığımızda günümüz dünyasına etki eden ekonominin ve iktisadın gelişmesine katkı sağlayan en önemli maddesinin 39.madde olduğunu söyleyebiliriz. 39.madde şöyle der:

“Özgür hiç kimse kendi benzerleri tarafından ülke kanunlarına göre yasal bir şekilde muhakeme edilip hüküm giymeden tutuklanmayacak veya hapsedilmeyecek veya mal ve mülkünden yoksun bırakılmayacak veya kanun dışı ilan edilmeyecek veya sürgün edilmeyecek veya hangi şekilde olursa olsun zarara uğratılmayacaktır.”

Bu anlamda ekonominin ve iş serbestliğinin güvenliği sayılabilecek düzenlenmiş olan diğer maddeler de şunlardır;

12. madde: Kral Büyük Konsey’in kararı olmadıkça zorla askerlik vergisi alamayacaktır,

23. madde: Angarya yasaktır,

38. madde: Hiçbir kimse hakkında yeterli kanıt olmadıkça yargılama yapılmayacaktır.

3. SENED-İ İTTİFAK (1808)

Sened-i İttifak, (29 Eylül 1808) Osmanlı Sadrazamı Alemdar Mustafa Paşa’nın Rumeli ve Anadolu âyanlarını İstanbul’da toplayarak yapmış olduğu anayasal bazı vasıflar içeren bir antlaşmadır.(Osmanlı Padişahı anlaşmanın tarafı değil onaylayıcısı konumunda yer almaktadır.)

Tarih okumaları ve hukukçu değerlendirmelerine baktığımızda Anayasacılık açısından bir değerlendirme yapıldığında, Sened-i İttifak’ın maddi anlamda bir anayasa vasfına sahip olduğu, şekli anlamda ise anayasa olmadığı tespitleri yapılmıştır. Bu belge ilk kez padişahın belirli konularda yetkilerinin sınırlandırıldığı bir anlaşma olma özelliğine sahiptir.

II.Mahmut ve Alemdar Mustafa Paşa’yı ayanlarla bu metni imzalamaya iten şartlara bakacak olursak; Osmanlı Devleti’nin 1700’lü yılların başından itibaren eski gücünü kaybetmesi, asker ve vergi toplama işlerinde devlete yardım eden ayanların devletin bütünlüğünü tehlikeye sokacak şekilde güçlenmeleri, ordunun eski gücünde olmaması ve Avrupa’da yaşanan Rönesans ve Reform hareketleri sonrası ilerlemenin Osmanlıyı geride bırakması gibi nedenlerini sıralayabiliriz.

Alemdar Mustafa Paşa tarafından hazırlanan ve devletin dağılmasına karşı önlem olarak Ayanlara tanımlanan haklar verip bazı görevler yükleyen Sened-i İttifak duruma bir resmiyet kazandırma amacındaydı.

29 Eylül 1808’de “Meşveret-i Amme” adı verilen toplantı Sadrazam Alemdar Mustafa Paşa başkanlığında bir tarafta âyanlar, diğer tarafta devletin ileri gelenleri arasında yapıldı ve imzalandı ve 7 Ekim 1808’de Padişaha sunuldu. Daha sonra Padişah İkinci Mahmut Sened-i İttifakı onayladı.

Sened-i İttifak bir Giriş, Yedi şart ve bir Zeylden oluşmaktadır.

Sened’in girişinde devletin güçlü olduğu zamanlarda birlik ve beraberliğin sağlanmış olduğu, bir süreden beri devlet düzeninin bozulduğu, merkezi devlet ile eyaletlerde bulunan âyanlar arasında çatışmalar olduğu, bu çatışmaların içte ve dışta devletin gücünü azalttığı belirtilerek devletin tekrar güçlenmesi amacıyla bir araya gelindiğine dikkat çekilmiştir.

7 şartta ise otoritenin ve düzenin sağlanmasına ilişkin açıklamalarda bulunulmuştur.

Sened’in sonunda yer alan Zeyl bölümünde ise, Sened’de anlaşılan şartların devamlılığını sağlamak ve değiştirilmesini önlemek için, imza tarihinden sonra Sadrazam ve Şeyhülislâm olacakların, makamlarına geçer geçmez Sened-i İttifak’ı imzalayarak hükümlerine riayet etmeleri kararlaştırılmıştır. Sened’in imzalanma aşamasında onaylayıcı konumunda olan Padişahın şartların uygulanmasını da gözeteceği belirlenmiştir.

4. MAGNA CARTA İLE SENED-İ İTTİFAK KARŞILAŞTIRMASI