Ufuk ÜNLÜ

Piyasada kullanılan anlamıyla opsiyon, değeri başka bir varlığın değerine bağımlı olarak değişen türev ürünlerdir. Opsiyonlar, belli vadeye kadar opsiyona dayanak varlık oluşturan bir finansal ürünü, sermaye piyasası aracını veya ekonomik göstergeyi belli bir fiyattan alma ya da satma hakkını, belli bir prim karşılığında opsiyonu satın alan kişiye veren ancak zorunlu tutmayan sözleşmelerdir. Opsiyon sözleşmelerine istinaden ödenen opsiyon primleri üzerinden gelir vergisi kesintisi yapılmakta olup, opsiyon primi üzerinden tevkifat yapılıp yapılmayacağı ise uygulamada sıklıkla bilinmeyen bir durum olarak karşımıza çıkmaktadır.

2. Opsiyon Sözleşmeleri

Opsiyon sözleşmeleri, kısaca bir haktır. İki tarafın katılımıyla gerçekleşen ve kişinin bir mal varlığını, önceden kararlaştırılan fiyat üstünden, belirli bir zaman diliminde alma ya da satma hakkı sağlayan anlaşma türüdür.

Daha geniş bir ifadeyle Opsiyon sözleşmesi, belirli bir finansal değerin (para, menkul kıymet, finansal araçlar, emtia vs.), gelecek bir tarihte veya belirli bir dönem içerisinde, alınması (alım opsiyonu) veya satılması (satım opsiyonu) konusunda taraflardan birinin (opsiyon satıcısı), sözleşmenin diğer tarafına (opsiyon alıcısı) bir seçim hakkı tanıdığı (opsiyon hakkı), bunun karşılığı olarak da belirli bir bedele (opsiyon primi) hak kazandığı bir sözleşme türüdür.

Opsiyon sözleşmesinin türleri, iki kavram üstünden incelenebilir. Bunlar alım ve satım opsiyonu olarak belirlenir. Alım opsiyonu ile ilgili anlaşmalar, belirlenen vade süresi dolana kadar belli miktarda ürünü kullanım fiyatından alma hakkı tanır. Satım opsiyonu ise ilgili tarafa, belirli miktarda malı vade tarihi gelene kadar muayyen bir miktardan satma imkânı verir. Ticaretle uğraşan kişiler varlık fiyatında yükselme bekliyorsa alım opsiyonlarına, düşüş bekliyorsa da satım opsiyonlarına başvurur. Vade içinde fiyatların stabil kalacağı düşünülüyorsa iki türe de başvurarak denge kurulması mümkün olur. Opsiyon sözleşmesi özelliklerine göre prim oranı, piyasada bulunan harekete göre belirlenir.

3. Opsiyon Primi

Opsiyon primi, opsiyon sözlenmesinin esaslı unsurlarından biridir ve opsiyon hakkının kullanılmasından bağımsız olarak ödenmesi gereken tutar olarak tanımlanır. Opsiyon primi, satıcısının opsiyon sözleşmesinde üstlendiği riskin karşılığıdır. Zira opsiyon sözleşmeleri opsiyon alıcısına opsiyon hakkını alma veya satma konusunda ihtiyari bir yetki verdiği için alıcı açısından avantajlıdır. Opsiyon alıcısı alım veya satım hakkını opsiyon satıcısından opsiyon pirimi karşılığında satın almaktadır. Opsiyon hakkının opsiyon alıcısı tarafından kullanılması onun tercihine bırakıldığı için opsiyon alıcısının hakkını kullanmaması durumunda, satıcı opsiyon primini geri ödemez. Bu sebeple opsiyon primi, opsiyon alıcının bu hakkı kullanmama riskine karşı ödenilen tutardır.

Opsiyon primi hesaplama formülü için sık kullanılan iki adet yöntem bulunur. Bunlardan bir tanesi Black & Scholes modelidir. Bu model, disiplinlerarası bir çalışma olup Nobel ödüllüdür. Modelin içinde bulunan parametreler; faiz oranı, volatilite (piyasa dalgalanması), zaman, hisse senedinin fiyatı olarak sıralanır. İkinci bir teorik hesaplama formülü ise Binom Dağılım Modeli’dir. Bu modelde, opsiyon fiyatının yukarı ve aşağı yönlü hareketleri göz önünde bulundurulur. Opsiyon primi hesaplama işlemi için içsel değer ve zaman göstergeleri dikkate alınır. İçsel değer, hisse senedi gibi yatırım amaçlı satın alınacak varlığın gerçek fiyatı ve opsiyon sonucu kullanım maliyeti ile ilişkilidir. Dayanak varlığın fiyatı ile prim arasındaki fark pozitifse alım, negatifse satım opsiyon sözleşmesidir. Bu değer vade süresine bağlı değildir. Zaman değeri ise opsiyonun ne kadar süre boyunca geçerli olacağına yönelik bir parametredir. Bu parametre dayanak varlığın geçmiş dönemlerindeki piyasa oynaklığına da bağlıdır.

4. Opsiyon Prim Ödemelerinden Gelir Vergisi Tevkifatı