Ahmet KORKMAZ  Vergi Müfettiş Yrd.

VERGİSEL YÖNDEN FİRELERİN DURUMU, MUHASEBELEŞTİRİLMESİ,  FİRE-ZAYİ MAL ARASINDAKİ FARKLAR VE RANDIMAN  İNCELEMELERİNDE FİRENİN ÖNEMİ

(15 Mayıs  2013  tarihli Maliye Postası Dergisinde  yayımlanan yazının bir   bölümüdür )

2-TİCARET VE İMALAT İŞLETMELERİNDE FİRELER

Vergi uygulaması bakımından; normal fire olarak kabul edilen eksilmeler doğrudan gider veya maliyet unsuru olarak kayıtlara alınabilmekte, anormal firelerde (zayi olma durumunda) ise ortaya çıkan değer kaybının gider olarak kayıtlara alınması için takdir komisyonu kararı ile miktar ve değer kaybının tespiti gerekmektedir. Takdir komisyonu kararı mevcut değil ise “Kanunen Kabul Edilmeyen Gider” sayılmaktadır.

Olağan firenin kabul edilebilmesi için de şu şartların varolması gerektiği kabul edilmektedir:   

-Fire, işin gereği olarak ve önceden öngörülebilir olmalıdır.

- Fire sonucu ortaya çıkan değerler ekonomik bir değer taşımamalıdır.

-Fire, kabul edilebilir bir oranda olmalıdır.

- Fire oranı satışa veya üretime sevk edilen stok tutarına uygulanmalıdır. (5)

Gerek sanayi işletmelerinde ve gerekse ticaret şirketlerinde dönem sonlarında miktar bazında emtia dengesi adı verilen ve bir örneği aşağıda yer alan matematiksel denge kurularak işletmenin randımanı tespit edilmektedir.                                                                        

(Dönem Başı Stok + Dönem içi alışlar/üretim ) – Satışlar = Dönem Sonu Stok

Bu miktar dengesinde "Dönem Başı Stok + Dönem içi alışlar/üretim" ile satışların farkının dönem sonu fiili stoktan daha yüksek olması, şayet kayıt dışı satışlar gerçekleşmediyse, malın çalınma, bozulma, kaybolma gibi sebepler ile zayi olması veya fire ile açıklanabilir. Randıman incelemeleri sırasında vergi inceleme elemanlarının da (6) temelde kurdukları miktar dengesi budur.                                                

Dengesizliğin fire ile izah edilmesi durumunda Vergi Usul Kanununun 3. maddesi kapsamında teknik ve ticari şartlara uygun bir açıklama yapılması gerektiği açıktır. Başka bir ifade ile mükelleflerce ileri sürülen fire oranlarının sektörde geçerli olan fire oranlarından veya aynı işletmenin daha önceki dönemlerde gerçekleşen fire oranlarından çok farklı olmaması beklenir.                                                                                            

Bu kapsamda mükellefler miktar dengesi kontrolünü yaparak ilgili işletme için bir randıman oranı belirleyen inceleme elemanlarının raporlarına genellikle,      

- Fire oranlarının düşük olarak belirlendiğini,      

- Fire oranları saptanırken işletmedeki makinelerin, kalitenin, uygulanan teknolojinin ve iş gücü niteliği gibi konuların dikkate alınmadığını, ileri sürerek itiraz etmektedirler.              

5174 Sayılı Türkiye Odalar ve Borsalar Birliği ile Odalar ve Borsalar Kanunu hükümleri çerçevesinde ticaret ve sanayi odaları, çeşitli sektörlerde faaliyet gösteren işletmeleri ilgilendiren bilgi ve haberleri derlemek, işletmelerin faaliyet hayatları boyunca ihtiyaç duyabilecekleri bilgileri sağlamak veya bunların elde edilmesini kolaylaştırmak ile yükümlüdürler. Bu kapsamda ilgililerin talep ettikleri maddelerin fire ve randıman oranlarının tespiti ticaret ve sanayi odası tarafından yerine getirilmektedir. (7)

2.1 Ticaret İşletmelerinde Fireler                                                     

Fire; ticari mal stoklarında, özelliklerine uygun olarak miktar yönünden azalmadır. Miktar azalması, kırılma, akma, kesilme, sızma, çürüme, kuruma, çekme, uçma ve benzeri nedenlerle oluşmaktadır. Örneğin; fındık ve sabun, özellikleri nedeniyle ağırlıklarından kaybederek fire verir. Bazı mallarda (özellikle dayanıklı tüketim mallarında) malların özellikleri nedeniyle fire söz konusu değildir.                               

Ticaret işletmeleri için miktar dengesini, normal fire oranını da dikkate alarak şöyle düzenleyebiliriz:

Dönem Başı Mal Mevcudu                                   (+)

Dönem İçi Mal Alış Miktarı                                  (+)

Toplam Mal Stok Miktarı                                     =

Mal Alışından İadeler                                           (-)

Satılabilir Mal Stok Miktarı                                   =

Dönem Sonu Mal Mevcudu                                  (-)

Dönemde Normal Fire Miktarı                             (-)

Dönem İçi Mal Satış Miktarı                                 =

Satıştan İadeler                                                    (-)

Net Satışlar                                                          (=)

Anormal Fireler ise, işin normal gereklerinden olmayan, önceden öngörülmeyen ve beklenmeyen olayların oluşturduğu firelerdir. Bunların kontrol edilebilmeleri olanaklıdır. Yangın, su basması ve deprem gibi doğal afetler nedeniyle oluşan fireler bu gruba örnek verilebilir. Anormal firelere ilişkin incelemelerde bu konudaki gider kayıtlarının doğruluğunu saptayan en uygun araç ise, takdir komisyonunun yaptığı saptama ve değerlemedir.  (8)                 

Emtianın satış ve nakliye aşamalarında çürüme, kırılma, bozulma, ambalaj patlaması, çekme, uçma, miat dolması gibi sebeplerle değer kayıpları yaşanmaktadır. Bu noktada önemli olan emtia kaybının nedeninin doğru bir şekilde tespit edilmesidir. İşletme stokları arasında yer alan emtiaların beklenmedik bir şekilde iklimsel koşullar, deprem, sel, yangın gibi sebeplerle fiziksel olarak tamamen yok olması ya da fiziksel olarak yok olma meydana gelmese bile emtiaların ekonomik değerlerini ya da kullanım değerlerini tamamen ya da kısmen kaybetmesini fire olarak değil, zayiat veya değeri düşen mal olarak nitelendirmek doğru olacaktır.                                                                                     

Örnek 1: Ticari fire olarak nitelendirilebilecek değer kayıpları aşağıdaki gibi bir emtia dengesi oluşturularak tespit edilebilecektir. 

EMTİA                                                                MİKTAR (adet)

Dönem Başı Emtia Stok Miktarı (+)                                       12.000

Dönem İçinde Alınan Emtia Miktarı (+)                                  38.000

Dönem İçinde Satılan Emtia Miktarı (-)                                   40.000

Dönem Sonu Emtia Stok Miktarı (-)                                         9.500

Dönem İçinde Oluşan Fire Miktarı (-)                                          500

Fark (=)                                                                                         0

Yukarıdaki miktar dengesi örneğinden görüleceği üzere satış sırasında 500 adet ürün kırılma, çürüme, bozulma gibi nedenler ile satılamayacak duruma gelmiştir. (9)

2.2 İmalat İşletmelerinde Fireler                                                                             

İşletmelerin faaliyetleri neticesinde bir miktar firenin ortaya çıkması olağandır. Normal fire olarak adlandırılan bu fireler bazen bir iktisadi değer içermezken, bazen de yan ürün niteliği kazanıp bir iktisadi değer içerebilir.                                                                  

İşletmelerin faaliyetleri neticesinde ortaya çıkan ve herhangi bir değer içermeyen normal fireler için yıl sonunda herhangi bir değerleme yapılması, bunların aktifleştirilmesi gerekmez. Bu fireler, ilgili oldukları malın maliyetine girerek o malla beraber değerlemeye tabi tutulur.

Ancak, bir iktisadi değer taşıyan, dönem sonunda mevcut normal firelerin ayrıca değerlemeye tabi tutulması gerekir. Örneğin, kömür ticareti yapan bir firmanın dönem sonunda mevcut toz kömür stoku veya kereste imal eden başka bir firmanın talaş stoku ile ilgili olarak hesap dönemi sonunda değerleme yapılmalıdır (10)

Bu yazının tamamı Maliye Postası Dergisi'nin 15 Mayıs 2013  tarihli sayısında yayımlanmıştır. Yazının tamamını ve Vergi, SGK, İş, Ticaret Mevzuatı ile ilgili güncel konularda uygulamaya yönelik bunun gibi diğer makaleleri düzenli olarak takip etmek, ücretsiz danışmanlık hizmetimizden yararlanmak için siz de abonemiz olun.

Abonemiz Olmak İçin Tıklayın.