Okan ATAK

Globalleşmenin etkisi ile birlikte gittikçe yaygınlaşan mükellef hakları, vergiye gönüllü uyumun sağlanması açısından vergisel işlemlerde dikkat edilmesi gereken konulardan birisidir. Çünkü vergileme süreci, devletin yetkilerinin oldukça fazla olduğu ve mükelleflerin özel alanına en çok müdahalenin olduğu alanlardandır. Diğer yandan; vergileme sürecinde mükelleflerin bir takım haklarının olması yeterli olmayıp, mükelleflere haklarının duyurulması ve mükelleflerin de söz konusu hakları konusunda bilinçli olmaları gerekmektedir. Bu çalışmada, mükellef haklarının öneminden ve gelişiminden bahsedilerek Türkiye’de mükellef haklarının geliştirilmesine yönelik somut öneriler getirilecektir.

Mükellef Hakları Kavramı

Mükellef hakları kavramına bakıldığında, Türk vergi yasalarında mükellef haklarının tanımının yapılmadığı görülmektedir. Bununla birlikte mükellef haklarının tanımının çeşitli doktrin ve kaynaklarda yapıldığı görülmektedir. Kısaca mükellef hakları, vergilendirme ilişkisinden dolayı devlet ile vergi mükellefi arasındaki ilişkide vergi mükellefine tanınan yetki ve menfaatler olarak tanımlanmaktadır.(1)

Maliye ve hukuk literatüründe mükellef hakları kavramı yerine vergi ödeyicisinin hakları, vergi ödevlisinin hakları ve vergi yükümlülerinin korunması gibi terimler de kullanılmaktadır.

Mükellef haklarının kaynaklarına bakıldığında, dayanakları ve nerelerde düzenlediklerine göre ikili bir gruba ayrılmakta olduğu görülmektedir. Birinci grup kaynaklar, temel düzenleme olarak nitelendirilen anayasa, uluslararası anlaşmalar ve kanunlardır. İkinci grup kaynaklar ise idari düzenlemeler olarak nitelendirilen ve daha çok mükellef hakları imtiyazları veya mükellef hakları bildirgesi şeklinde yapılan düzenlemelerdir.(2)

Mükellef Haklarının Gelişimi

Tarihsel süreçte mükellef haklarının gelişimine bakıldığında; anayasal hareketler, demokrasinin gelişimi ve vergilendirme yetkisinin sınırlandırılması paralelinde ve insan hakları temelinde gelişmiş olduğu görülmektedir.

Vergisel alan, tarihte hak arayışına ilişkin önemli mücadelelerin verildiği alanlardan birisidir. Vergi alanında hak arayışına ilişkin mücadelelerin ilki ise 1215 tarihli Magna Carta Libertatum (Büyük Özgürlükler Sözleşmesi)’dur. Bu doğrultuda, 1215 yılında İngiltere’de imzalanan ve kralın vergilendirme yetkisini sınırlandıran Magna Carta Libertatum, mükellefleri koruma altına alan ilkeleriyle mükellef haklarının başlangıç noktası olarak değerlendirilmekte ve kabul edilmektedir.(3)

Modern anlamda mükellef hakları ile ilgili gelişmeler ise mükellef hakları bildirgelerinin veya mükellef hakları imtiyazlarının duyurulması ve mükellef haklarının korunmasına yönelik düzenlemelerin yapılması ile gündeme gelmiştir. Vergi idarelerinin mükellef haklarına ilişkin düzenlemeler yapması ise 1990’lı yıllarda olmuştur.(4)

Mükellef haklarının açıklanması ile ilgili çalışmalar yürüten ülkelerin başında İngiltere, ABD, Avustralya, Fransa ve Kanada gelmekte olup birçok ülke bu yönde çalışmalar yapmıştır. Bu doğrultuda mükellef haklarının açıklanması ve duyurulması konusunda ilk girişim ise İngiliz Vergi İdaresi tarafından 1986’da “Mükellef Hakları İmtiyazı”nın yayımlanması ile başlamıştır. ABD’de ise mükellef haklarının açıklanması ve duyurulması diğer ülkelerden farklı olarak kanun şeklinde yapılmıştır.(5)

Türkiye’de mükellef haklarına bakıldığında, mükellef hakları ile ilgili olarak yasalarda ayrı bir düzenleme yapılmamış olup genel hükümler şeklinde yer verilmiştir. Mükellef hakları sadece anayasada ve ilgili kanunlarda mükelleflerle ilgili olarak yapılacak işlemlerde belirleyici veya yönlendirici nitelikte genel haklar bazında yer almaktadır.(6)

Türkiye’de vergi kanunlarında mükellef hakları ile ilgili ayrı ve sistematik bir düzenleme yapılmamış olup, kanunlarda genel hükümler şeklinde yer verilmiştir. Mükellef hakları, Türkiye’de ayrı bir kavram olarak ilk kez Gelir İdaresi Başkanlığının (GİB) kuruluşuna ilişkin kanunda yer almıştır. Bu noktada Türkiye’de mükellef hakları bildirgesi, 2006 yılında Maliye Bakanlığı tarafından halka duyurulmuş ve Maliye Bakanlığına bağlı GİB’in resmi internet sitesinde de ilan edilmiştir. Ayrıca 2007 yılında GİB’in “Vergi İncelemelerinde Mükellefin Hakları İdarenin Yükümlülükleri(7)” adında, 2014 yılında “Mükelleflerin Hakları Ve Ödevleri(8)” adında ve Vergi Denetim Kurulu (VDK) ise 2016 yılında “Vergi İncelemelerinde Mükellef Hak ve Yükümlülükleri(9)” adında kitapçık ve broşürler yayımlanmıştır.

Diğer yandan Türkiye’de mükellef haklarının gelişimi sürecinde, 18.01.2017 tarihinde dönemin Maliye Bakanı Naci AĞBAL tarafından “Vergi İncelemesinde Mükellef Hakları Genelgesi” tüm vergi müfettişlerine gönderilmiş ve genelge ile vergi denetim sürecinde mükellef haklarının korunması ve gözetilmesi konusundaki duyarlılığın artırılması amaçlanmıştır.

Türkiye’de 2016 yılında hazırlanan yeni Vergi Usul Kanunu Taslağı’nda mükellef hakları, ikinci kitapta “Mükellefin Hak ve Ödevleri” başlığı altında geçmektedir. Söz konusu Kanun Taslağı’nın 122’nci maddesinde mükelleflerin genel hakları ve 123’üncü maddesinde de özel hakları düzenlenmiştir.(10) Ancak 2016 yılından bu yana söz konusu taslak yasalaşmamış ve bu nedenle de mükellef hakları Türkiye’de yasal bir zemine oturtulamamıştır.

Diğer yandan; Türkiye’de, mükellef haklarının korunmasına yönelik temel ilke ve kuralları belirlemek, bu ilke ve kuralların benimsenmesini ve uygulanmasını sağlamak, mükellef haklarına yönelik başvuruları değerlendirmek ve Hazine ve Maliye Bakanlığına önerilerde bulunmak üzere 18 Nisan 2020 tarihinde 60 Nolu Cumhurbaşkanlığı Kararnamesi ile Mükellef Hakları Kurulunun kurulacağı düzenlemesi getirilmiştir. Ancak Mükellef Hakları Kurulu resmi olarak kurulmasına rağmen; hali hazırda fiilen kurulmuş veya çalışan bir Mükellef Hakları Kurulu bulunmamaktadır. Bu noktada, henüz Mükellef Hakları Kurulu kurulmasa da mükellef haklarının Cumhurbaşkanı Kararnamesi ile de olsa yasal zemine oturtulmaya çalışılması ve mükellef haklarını korumaya yönelik bir kurumun kurulacak olması önemli bir adımdır.

Mükellef Haklarının Önemi