Tolga ERTEM

1.GİRİŞ

Günümüz dünyası gibi geçmiş medeniyetler için de kamu maliyesi, maliye politikaları ve vergiler; devletlerin askeri, siyasi, ekonomik ve sosyal yönden ilerleyebilmesi için daima baş aktör olarak yerlerini almışlardır. En bilinen tanımıyla devletin kamu harcamalarının finansmanını karşılamak amacıyla kişi ve kurumlardan ödeme güçlerine göre karşılıksız, zorunlu ve kanunlara dayalı olarak aldığı ekonomik değerler olarak adlandırılan vergiler ile ekonomik istikrarı sağlamak, ekonomik kalkınmayı ve büyümeyi gerçekleştirmek ve gelir ve servet dağılımını dengeye oturtmak gibi hedefleri olan maliye politikaları ile; dil, tarih, devlet ve toplum üzerine fikirlerini ortaya koyan düşünür, devlet adamı ve şair; İlk Türk İslam devleti Karahanlılar dönemi Balasagunlu Yusuf Has Hacib’in düşüncelerinden hareketle günümüz dünyası ekonomik ve sosyal gelişmelerine bakışı çalışmamızın özünü oluşturmaktadır.

2. YUSUF HAS HACİB (1017-1077) VE KUTADGU BİLİG

Yusuf Has Hacib’in Kutadgu Bilig(1) adlı yapıtında yer alan görüşlerinin günümüz dünyasının ekonomik ve sosyal gelişmeleri ile analizi ve değerlendirilmesi sürecini irdelerken Yusuf Has Hacib’in hayatı ve bu fikirlerinin ortaya çıkışını sağlayan felsefi altyapısına bakarak başlamak çalışmamızın özünü oluşturmaya fayda sağlayacaktır.

2.1. Yusuf Has Hacib (1017-1077)

Yusuf Has Hacib, Balasagunlu Yusuf, 11. yüzyılın en önemli Türk şair ve düşünürleri arasında yer alır. Hakkındaki bilgiler büyük ölçüde eseri Kutadgu Bilig’deki ifadelere dayanır. Karahanlılar döneminde yaşamıştır. Balasagun’da yazmaya başladığı eserini Kaşgar’da tamamlamış, Karahanlı hükümdarı Ulu Buğra Han’a sunmuş ve “Has Hacip” unvanıyla ödüllendirilmiştir. İyi bir eğitim gördüğü, Arapça, Farsça ve İslam öncesi Türk kültürünü iyi bildiği anlaşılan Yusuf Has Hacib, eserinde devlet adamlarının niteliği, birey, toplum, devlet ilişkilerinin nasıl düzenlenmesi gerektiği üzerinde durmuş, yaşadığı toplumun geleneksel değerlerine uygun olarak iyiliği, erdemi ve akılcılığı önermiştir.(2)

2.2. Kutadgu Bilig*

Yusuf Has Hacib’in yapıtı. 1069’da tamamlanan yapıt Tabgaç Buğra Kara Han’a sunulmuştur. Adından da anlaşılabileceği gibi, Kutadgu Bilig (kutlu olma bilgisi), insana her iki dünyada saadete erişmek için izlemesi gereken yolu göstermek amacıyla yazılmıştır. “Yapısı, sahneye konmuş alegorik, dört kişi arasında geçen bir münazaraya ya da atasözleri ve bilge deyimleriyle süslenmiş diyaloglu bir sahne yazısına benzer.” (A. Dilaçar, Kutadgu Bilig İncelemesi, 1972).

Eserde, dört temel ilkeyi şu kişiler temsil eder:

1. Adalet (Kün-Togdı: Hükümdar),

2. Saadet (Ay-Toldı: Vezir),

3. Akıl, anlayış (Ögdülmiş: Vezirin oğlu),

4. Akıbet, hayatın sonu (Odgurmış: zahit).

Ayrıca haberci, uşak, mürit gibi ikinci derecedeki kişiler de kimi kavramları temsil ederler.

Konuşma, tartışma ve münazaralar ikili olarak bu dört ana kişi arasında geçer. Yazar, ideal bir insanın ve devletin nasıl olması gerektiğini, yöneten ve yönetilenlerin görevlerini ayrıntılarıyla işler.

Ele alınan konularsa şunlardır: Din, felsefe, eğitim-öğretim, aile düzeni, ahlak, yasa ve töre bilgisi, devlet, siyaset, ordu, görgü kuralları, spor, edebiyat, matematik, gökbilim, sağlık, tarım ve hayvancılık, para vb. Böylece Kutadgu Bilig, yalnız bir ahlak kitabı olarak değil, bir siyasetname, ansiklopedik nitelik taşıyan geniş kapsamlı bir düşünsel yapıt olarak da karşımıza çıkar.

Kutadgu Bilig 88 başlık altında toplanmıştır ve 6645 beyittir. Asıl yapıt 6425’inci beyite kadardır, sonradan yapılan ek, bitiriş ve duayla tamamlanmaktadır. Mesnevi biçiminde olup, aruzun mütekarip, yani Fa’ulün Fa’ulün Fa’ulün Fa’ ul vezninde yazılmıştır.

Kutadgu Bilig’in biri Uygur (Viyana), ikisi Arap harfleriyle (Kahire ve Fergana) olmak üzere sonraki yüzyıllarda istinsah (kopya) edilmiş üç nüshası günümüze kalmıştır. Viyana nüshasının ilk yayımı A. Vambery (Viyana, 1870), ikincisi de W. Radloff tarafından yapılmış (Petersburg, 1890), Türk Dil Kurumu üç nüshanın da tıpkı basımını yayımlamıştır (1942, 1945). Kutadgu Bilig üzerindeki en geniş ve yetkin çalışmayı ise Prof. Reşid Rahmeti Arat yapmış, nüsha farklarını da göstererek çeviri yazısını (Kutadgu Bilig I: Metin, 1948) ve çevirisini(1959) yayımlamıştır. (*https://www.turkedebiyati.org/yusuf_has_hacip.html)

3. KUTADGU BİLİG BEYİTLERİNDEN EKONOMİK İŞLEYİŞ, TİCARİ HAYAT VE KAMU MALİYESİ İLE İLGİLİ ÇIKARIMLAR

1000 yıl gibi çok uzun bir süre önce kaleme alınan ve hala günümüz ekonomik ve sosyal işleyişine altyapı oluşturan aynı zamanda da geçen süreçte birçok iktisat teorisine ve teorisyenine ilham kaynağı olan Kutadgu Bilig’de yer alan ekonomiyi, ticari hayatı ve kamu maliyesini ilgilendiren beyitlerden yorumladığımız bazı çıkarımlar çalışmamızın bu bölümünde yer almaktadır. Bu çıkarımlar Kutadgu Bilig’in beyit sıralamasına göre yapılmıştır.