Kenan AKBULUT

1. Giriş

Üretim sırasında veya sonrasında fire oluşumu, her işletme için kabul edilebilir bir durumdur. Ancak bilinmelidir ki, işletmeler için her fire israftır ve zarar kalemidir. Her yönetim fonksiyonu, aldığı ham madde ve yardımcı malzemelerden maksimum verimlilik sonucu üretim yapmak ister ve bu durum özel sektörün de doğasında vardır. Ayrıca üretimde kullanılmak üzere tedarik edilen hammadde/malzemelerin stokta bekleme esnasında paslanma, kırılma, bozulma veya üretiminde kullanılacağı aracın veya modelin üretimden kalkması vb. nedenlerle kullanım özelliğini yitirmesi nedeniyle değerinin düşerek atık hale gelmesi de üretim sürecinde karşılaşılabilecek bir durumdur.

Gerek söz konusu atıkların gerekse üretim firelerinin hurda malzeme olarak satışı işletmelerin maliyet giderlerini azaltmaktadır. Bu çalışmada, imalat firelerinin ve değeri düşen malların hurda malzeme olarak değerlendirilebilir nitelikte olması halinde, söz konusu malların ne şekilde değerlendirilebileceği konusu ele alınacaktır.

2. İmalat (Üretim) Firesi

Üretim tesislerinde ham maddeden son ürüne kadar olan süreçlerde, toplam ham maddenin ürün için kullanılamayan yani boşa giden ham madde kayıplarına “fire” denmektedir. Üretimde fire oranını düşürmek ve olabildiğince alt seviyelerde tutmak, üretirken para kazanmak için dikkat edilmesi gereken önemli bir konudur. Fire oranı yüksek olursa maliyet artar, hammadde kaybı yaşanır ve hatta ekstradan hammadde masrafının doğmasına neden olur. Bu noktada üretimde fire oranları için bir hedef belirlenir ve bu hedef minimum seviyede olur ise ‘üretirken para kazanmak’ terimi tam anlamıyla gerçekleşmiş olur. Fire oranını takip edebilmek, kontrol altında tutabilmek ve hatta fire oranında başarıyı yakalayabilmek için otomasyon şarttır.

Fire kayıpları çoğu zaman yüzdelik dilimler ile ifade edilmektedir. Sektöre göre fire yüzdelerinin önem durumlarının değiştiği de göz önüne alınarak ortalama %3 ile %5 civarındaki fireler çoğu zaman kabul edilebilir olarak görülmektedir. Bir demirci ustası, aldığı 20 cm x 20 cm boyutlarındaki profil demirlerden masalar yapmak istemektedir. Demirlerin kesilen uçlarından birbirlerine kaynak yapılacağı için bazı noktalar kullanılamaz hale gelecektir. İşlem gereği kesilip kullanılamayacak olan bu demir parçaları, fire olarak adlandırılmaktadır.(1)

Üretimde ortaya çıkan fireler(2);

· Ham malzeme

· İş parçası

· Mamul firesi

Olarak üçe ayrılmaktadır. Ham malzeme ve mamul fireleri doğrudan malzeme firesi olarak ortaya çıkarken; iş parçası fireleri işçilik ve malzeme fireleri olarak ortaya çıkmaktadır.

A. Ham Malzeme Firesi: ham malzemenin kesim işlemleri sonucunda, iş parçası ayrıldıktan ve geriye kalan malzemeden başka amaçla kullanımı mümkün olan kısımların da ayrılması çalışması yapıldıktan sonra hurda olarak değerlendirilen kısım (malzeme firesi).

B. İş Parçası Firesi: iş parçası olarak, üzerinde yapılan işçilik işlemi sonucunda, teknik resme ya da diğer şartlara uygun olmadığı için;

Olduğu gibi kullanılmasına karar verilen (işçilik firesi)

Yeniden işlenerek kurtarılan (işçilik firesi)

Hurdaya ayrılan (malzeme ve işçilik firesi)

C. Mamul Firesi: tedarikçiden kullanıma hazır olarak satın alınan, üzerinde fiziksel herhangi bir değişiklik yapılamadan ürün üzerine monte edilerek kullanılan malzeme (malzeme firesi)

3. Değeri Düşen Malların Değerlemesi